در بررسي آيات تبشيري قرآن كريم جابهجا به وصف تصاويري از الطاف و نعمتهاي بهشتي برميخوريم كه خداوند رحمان ضمن برشمردن ويژگي افراد موءمن، آنان را به برخورداري از آن نعمتها بشارت ميدهد. بخشي از آيات مذكور، وصف انواع خوراكيها و نوشيدنيهاي بهشتي است كه در قرآن گاه به اشاره و گاه به تفصيل از آن سخن رفته است. ما نيز در اين مجال، مروري داريم بر آياتي كه بهطور مشخص به وصف انواع خوراكيهاي بهشتي پرداختهاند، باشد تا از اين رهگذر نسيمي از بوستان الطاف بيدريغ خداوندي را به مشام جان برسانيم.
إن الذين قالوا ربنا الله ثماستقاموا تتنزّل عليهم الملائكه ألاتخافوا و لاتحزنوا و أبشروا بالجنة التي كنتم توعدون. نحن اولياءكم فيالحيوةالدنيا و فيالاخرة ولكم فيها ما تشتهي أنفسكم ولكم فيها ما تدّعون. نزلا من غفور رحيم: «آنان كه گفتند پروردگار ما خداي يكتاست و بر اين ايمان پايدار ماندند فرشتگان رحمت بر آنان نازل شوند (و خبر دهند) كه هيچ ترس و اندوهي بر شما نيست، و شما را به آن بهشتي كه وعده دادند بشارت باد، ما در دنيا و آخرت اولياي شما هستيم و براي شما هرچه مايل باشيد و تقاضا و آرزو كنيد مهيا است، اين پذيرايي از طرف خداوند آمرزنده و مهربان است» (فصلت،32-30).
آيه مباركه اشاره دارد به اينكه: آنان كه دل به خدا ميبندند و بر سر اين عقيده و ايمان پايدار ميمانند، يعني محور زندگي خود را ايمان به خدا قرار ميدهند، فرشتگان بر آنها نازل ميشوند و پيام الهي را كه سراسر لطف و مرحمت است به آنها اعلام ميكنند. بنابراين كساني كه اين دو اصل مهم يعني اعتقاد به خدا و استقامت روي اين عقيده را در وجود خود زنده ميكنند، پس از نزول ملائكه و بشارت به عدم ترس و حزن، بشارت ديگري به آنها داده ميشود كه آن بهشتي است كه وعده داده شدهاند: وابشروا بالجنة التي كنتم توعدون و بعد بشارت بالاتر آنكه ميفرمايد: ما در دنيا و آخرت سرپرست و مددكار آنها هستيم: نحن اولياءكم فيالحياة الدنيا والآخرة و باز بشارت ديگر كه: در بهشت هرچه از مواهب و نعمتها خواستار باشيد براي شما فراهم است: ولكم فيها ما تشتهي انفسكم بلكه هر آنچه از مواهب معنوي نيز خواستار باشيد در اختيار شما قرار ميگيرد: ولكم فيها ما تدّعون و آخرين مژده اينكه شما مهمان خدا هستيد و همه اين نعمتها بهعنوان پذيرايي ميزبان از مهمان انجام ميگيرد، ميزباني كه بسيار آمرزنده و مهربان است.
و بشر الذين آمنوا و عملواالصالحات أن لهم جنات تجري من تحتها الانهار كلما رزقوا منها من ثمرة رزقاً قالوا هذا الذي رزقنا من قبل و اتوا به متشابهاً و لهم فيها ازواج مطهرة و هم فيها خالدون: «به كساني كه ايمان آورده و عمل صالح انجام دادند، بشارت ده كه باغهايي از بهشت جايگاه آنهاست كه از زير درختانش نهرها جاري است، هر زمان كه ميوهاي از آن به آنها داده شود، ميگويند: اين همان است كه قبلاً به ما روزي شده بود (ولي چقدر اينها از آنها بهتر و عاليتر است) و ميوههايي كه براي آنها ميآورند همه (از نظر خوبي و زيبايي) يكساناند و براي آنها همسراني پاك و پاكيزه است و در آنجا جاويد خواهند بود» (بقره، 25).
خداوند در بخشي از اين آيه اشاره به ميوههاي بهشت ميكند و ميفرمايد: هر زمان از اين باغها ميوهاي به بهشتيان داده ميشود، ميگويند: اين همان است كه از قبل به ما داده شده بود كلما رزقوا منها من ثمرة رزقاً قالوا هذا الذي رزقنا من قبل مفسران براي اين جمله تفسيرهاي مختلفي كردهاند. بعضي گفتهاند اين ميوهها عكسالعمل اعمال نيك دنياست كه امروز به اين شكل در اختيار ما قرار گرفته و درواقع زمينه آن از قبل فراهم شده است. بعضي گفتهاند: چون هر نوع از ميوههاي بهشت در هربار طعم جديد دارد، بار دوم كه از هر نوع استفاده ميكنند ميگويند: اين همان ميوهاي است كه قبلاً خورديم ولي هنگامي كه آن را ميخورند، متوجه ميشوند كه طعم جديدي دارد و لذت تازهاي از آن ميبرند.
بعضي گفتهاند: «وقتي ميوههاي بهشت را ميبينند متوجه ميشوند كه شبيه همان ميوههاي دنياست ولي وقتي ميخورند طعم كاملاً تازه و عالي در آن احساس ميكنند. و هيچ مانعي ندارد كه جمله بالا اشاره به همه اين مفاهيم و تفاسير باشد چرا كه الفاظ قرآن كريم گاه داراي چندين معني است. در جمله بعد اضافه ميكند كه: ميوههايي براي آنها ميآورند كه با يكديگر شبيه هستند اتوا به متشابهاً يعني همه از نظر خوبي و زيبايي همانند هستند و عاليترين طعم و مزه را دارند. چنانچه نميشود يك ميوه را بر ميوه ديگر ترجيح داد به عكس ميوههاي دنيا كه حتي يك نوع آن نيز از نظر خوبي و بدي درجات گوناگون دارد.
مثل الجنة التي وعد المتقون تجري من تحتها الأنهار أكلها دائم و ظلها تلك عقبي الذين اتقوا و عقبي الكافرين النار: «مثل بهشتي كه به پرهيزكاران وعده داده شده است، چنان است كه نهرها زير درختانش جاري است، خوردنيهايش هميشگي و سايههايش دائمي است، اين سرانجام كساني است كه پرهيزكار شدند، و سرانجام كافران آتش است» (رعد، 35).
آيه اشاره به دائميبودن نعمتهاي بهشت دارد و شايد تعبير به "مثل" در اين ارتباط آورده شده كه، از نعمتهاي عظيم بهشت تنها مثل و شبحي را ميتوان براي مردم اين جهان ترسيم كرد، زيرا نعمتهاي اين دنياي فاني با نعمتهاي بهشت دائمي اصلاً قابل قياس نيست.
در اين آيه مباركه نيز مانند آيات ديگر قرآن كريم، سخن از بهشتي است كه از زير درختانش نهرها جاري است و بعد وصف ديگر از بهشت را ميآورد و آن اين است كه: خوراكيهاي آن دائمي است و سايههاي آن نيز هميشه برقرار است. به نظر ميرسد اين دو تعبير براي تأكيد يا تحريص و تشويق بيشتر براي انجام عمل صالح است وگرنه بهشت خلد مسلماً همهچيزش دائمي است.
و تلك الجنة التي اورثتموها بما كنتم تعملون، لكم فيها فاكهة كثيرة منها تأكلون: «اين همان بهشتي است كه از اعمال صالح خود به ارث برديد. در آنجا براي شما ميوههاي فراواني است كه از آن تناول ميكنيد» (زخرف، 73 و 72).
آيه اشاره دارد به اينكه، پايه اصلي و اساسي نجات شما و بهرهوري از نعمتهاي عظيم بهشت اعمال شماست: بما كنتم تعملون. آيه همچنين از طرفي مسأله ارث را مطرح ميكند كه نعمتي است كه بدون تلاش و زحمت به دست انسان ميرسد: تلك الجنةالتي اورثتموها. گويا آيه نشانگر اين است كه درست است كه بهشت را به بها ميدهند نه به بهانه، ولي آنچه دريافت ميداريد در مقايسه با اعمالتان آنقدر برتري دارد كه گويي همه را رايگان از فضل الهي به دست آوردهايد و در آيه بعد مسأله ميوه را مطرح ميكند و ميفرمايد: در بهشت ميوههاي فراواني است كه شما هرچه ميخواهيد تناول ميكنيد: لكم فيها فاكهة كثيرة منها تأكلون. جالب اينكه با تعبير منها اين حقيقت را بيان ميكند كه ميوههاي بهشتي آنقدر فراواناند كه شما تنها جزئي از آن را تناول ميكنيد.
و امددناهم بفاكهة ولحم مما يشتهون: «همواره از انواع ميوهها و گوشتها از هر نوع تمايل داشته باشند در اختيار آنها ميگذاريم» (طور، 22).
امددناهم از ماده "امداد" به معناي ادامه و افزايش و اعطاء است. آيه اشاره دارد به اينكه ميوهها و غذاهاي بهشتي آنچنان نيست كه با تناولكردن كمبودي در آنها حاصل شود يا مانند ميوههاي دنيا در فصول مختلف سال تغيير كند بلكه هميشگي و مستمر و جاودانه است. تعبير مما يشتهون نشان ميدهد كه بهشتيان در انتخاب نوع و كيفيت و كميت آنها كاملاً آزادند و هرچه بخواهند در اختيار آنهاست. با توجه به اينكه غذاهاي بهشتي منحصر به اين دو نيست ولي اين دو خيلي مهم هستند و گويا اشاره به جنس ميوه و غذا دارند نه به نوع آنها. نكته مهم ديگر نيز مقدم داشتن فاكهة بر لحم است كه اين اشارهاي است به برتري ميوهها بر گوشتها و هشداري است براي انتخاب مأكولات ما در دنيا.
و لمن خاف مقام ربه جنتان، فبأي آلاء ربكما تكذبان، ذواتا افنان: «و براي كسي كه از مقام پروردگارش بترسد دو بهشت است. پس كدامين نعمتهاي پروردگارتان را انكار ميكنيد. آن دو بهشت داراي انواع نعمتها و درختان پرطراوت است» (رحمان، 46 تا 48).
آيه اشاره به خوف از مقام پروردگار دارد. مفسران درباره آن نظرات متعدد دارند كه بهنظر ميرسد همه آنها به مراتب خوف برميگردد يعني گاه سرچشمه خوف اعمال ناپاك و افكار آلوده است و انسان خوف از قيامت و پيشگاه عدل الهي دارد كه اين خوف، خوف عامه مردم است و گاهي سرچشمه خوف بُعد از حق به جهت غفلت است كه اين خوف، خوف خاصان است و گاهي تصور عظمت آن ذات نامحدود و احساس حقارت ايجاد خوف ميكند و اين خوفي است كه از نهايت معرفت پروردگار حاصل ميشود و مخصوص عارفان و مخلصان است و گويا آيه مباركه اشاره به چنين خوفي دارد چون سخن از "مقام رب" است و مقام رب، مقام هيبت و عظمت است و درك اين عظمت ايجاد خوف ميكند و چنين خوفي، خوف از عقاب خدا نيست بلكه با جلوه عظمت حق آنچه غير اوست كوچك شمرده ميشود. ديگر دنيا و آخرت و بهشت و جهنم چيزي به شمار نميآيد كه خوفي از آن به دل راه دهند.
در آيه بعد ميفرمايد: كداميك از نعمتهاي پروردگارتان را تكذيب ميكنيد؟ فبأي آلاء ربكما تكذبان يعني آيا جايي براي تكذيب اين نعمتها باقي ميماند؟ استفهام در آيه، استفهام تقريري است و در مقام اقرارگرفتن است، يعني اقرار ميگيرد كه شما اي انس و جن كداميك از نعمتهاي پروردگارتان را تكذيب ميكنيد؟ به همين جهت در جواب عرض ميكنيم: "لا بشيء من آلائك رب اكذّب": «هيچيك از نعمتهاي تو را اي پروردگار من تكذيب نميكنم».
در آيه بعد اشاره به نعمتهاي دو بهشت ميكند و ميفرمايد: ذواتا افنان كلمه ذواتا تثنيه "ذات" است و كلمه افنان يا جمع "فن" به معناي نوع است و يا جمع "فنن" به معناي شاخه است. اگر معناي اول صحيح باشد آيه اشاره دارد به اينكه: اين دو بهشت داراي انواع نعمتهاست. اشارهاي كوتاه و بدون توضيح گويا به شنونده تفهيم ميكند كه هرگونه توصيفي از اين نعمتها محدودكردن آنهاست و اگر آيات قرآن نيز براي تقريب به ذهن بعضي از آن نعمتها را توصيف ميكند، بدانكه محدود به اينها نيست بنابراين اين جمله كوتاه و مبهم ذواتا افنان مقدمه است براي اينكه ذهن نعمتهاي آن دو بهشت را محدود نكند. و اگر معناي دوم صحيح باشد آيه اشاره دارد به شاخههاي با طراوت درختان بهشت كه برعكس درختان دنيا هيچوقت پير و خشكيده نميشود. اين احتمال هم وجود دارد كه درختان بهشت به گونهاي باشند كه در يك درخت شاخههاي مختلف باشد و بر هر شاخه نوعي از ميوه.
فيهما من كل فاكهة زوجان، فيهما فاكهة و نخل و رمان: «در آن دو بهشت از هر ميوهاي يك جفت وجود دارد. در آن دو بهشت ميوههاي فراوان و درخت خرما و انار است» (رحمان 52 و 68).
مزدوجبودن ميوهها در آن دو بهشت شايد اشاره به اين باشد كه يك نوع از آن را در دنيا ديدهايد و ميشناسيد و نوع ديگر را نميشناسيد و يا اينكه با توجه به دو بهشت كه شايد يكي بهشت روحاني و يكي بهشت جسماني باشد، در اين صورت ميوههاي بهشت روحاني، روحاني و ميوههاي بهشت جسماني، جسماني است. شايد هم منظور از زوجان ميوه تابستاني و زمستاني و يا خشك وتر و يا كوچك و بزرگ باشد در هر صورت مسلم است كه ميوههاي بهشتي كاملاً متنوع و گوناگون است و هركدام از ديگري جالبتر و بهتر است. كلمه فاكهة مفهوم گستردهاي دارد و همه انواع ميوه را شامل ميشود. انتخاب خرما و انار از ميان ميوهها به جهت اهميت و فوايد بسيار اين دو ميوه است. از آيات فوق استفاده ميشود كه ميوهها در تغذيه انسان اهميت فوقالعادهاي دارند و نقش ميوهها در طراوت و شادابي و نشاط انسان نهتنها از نظر علمي بلكه از نظر تجربه عمومي مردم نيز آشكار است. امروزه كشف شده كه خرما بالغ بر 13 ماده حياتي و 5 نوع ويتامين است. خرما مقدار زيادي كلسيم دارد كه عامل اصلي استحكام استخوانهاست. همچنين مقداري فسفر دارد كه از عناصر اصلي تشكيلدهنده مغز و مانع ضعف اعصاب است و مقداري پتاسيم دارد كه فقدان آن موجب زخممعده ميشود به همين جهت به زني كه تازه زايمان كرده، توصيه ميشود كه خرما تناول كند.
و اما درباره انار، دانشمندان غذاشناس مطالب بسياري گفتهاند، از جمله روي قدرت پاككنندگي خون و وجود مقدار قابلملاحظهاي "ويتامين ث" در آن تكيه كردهاند. فوائد بسياري براي اين ميوه كه در روايات اسلامي بهعنوان بهترين ميوه معرفي شده بر شمردهاند، از جمله تقويت معده، دفع تبهاي صفرايي، يرقان، خارش و تقويت ديد چشم، رفع جراحات مزمن و تقويت لثهها.
و فاكهة مما يتخيرون، و لحم طير مما يشتهون: «و ميوههايي از هر نوع كه مايل باشند، و گوشت پرنده از هر نوع كه بخواهند» (واقعه، 20 و 21).
از آيه استفاده ميشود كه ميوه بر گوشت مقدم است و اين به جهت آن است كه ميوه از نظر تغذيه بهتر و عاليتر است و بهعلاوه خوردن ميوه قبل از غذا علاوه بر اينكه خالي از لطف نيست براي سلامتي هم مناسب است. آيات بسياري از قرآن كريم اشاره دارد به اينكه درختان بهشتي كاملاً در دسترس بهشتيان قرار داد به طوري كه به آساني ميتوانند از هرگونه ميوهاي شخصاً تناول كنند و اين معني درباره غذاهاي ديگر بهشتي نيز مسلماً صادق است. نكته قابلذكر ديگر اينكه در مورد ميوه تعبير به يتخيرون يعني "انتخاب ميكنند" را ميآورد و در مورد غذا مما يشتهون يعني اشتها دارند را به كار ميبرد. بعضي خواستهاند بين آن دو تفاوت قائل شوند ولي به نظر ميرسد اين دو تعبير ناظر به يك معني است و آن اين است كه، بهشتيان هر نوع غذايي رابپسندند از سوي خدمتكاران در اختيارشان گذاشته ميشود.
و اصحاباليمين ما اصحاباليمين، في سدر مخضود، و طلح منضود، و ظل ممدود، و ماء مسكوب: «و اصحاب يمين و اهل سعادت، نميداني چه اصحاب يميني. آنها در سايه درختان سدر بيخار قرار دارند. و درخت موزي كه ميوهاش از پايين تا بالا رويهم چيده شده. و سايه كشيده و گسترده. در كنار آبشارها» (واقعه 27 تا 31).
آيه اشاره دارد به اصحاب يمين، يعني بهشتيان سعادتمندي كه نعمتهاي بسيار عظيمي براي آنها فراهم شده است و بعد به يكيك نعمتها اشاره كرده و ميفرمايد: اين سعادتمندان در سايه درخت سدر كه خارهاي آن گرفته شده است قرار دارند. درخت سدر، درخت تناوري است كه بلندي آن گاهي تا چهلمتر ميرسد. و گفته شده: تا دو هزار سال عمر ميكند و سايه گسترده و لطيفي دارد، تنها عيب اين درخت آن است كه خار دارد ولي با توصيف مخضود كه به معناي بريدن و قطعكردن خار است اين مشكل نيز در درختان سدر بهشتي حل ميشود.
و طلح منضود، طلح درختي است سبز و خوشرنگ و خوشبو، بعضي گفتهاند: همان درخت موز است كه برگهاي بسيار پهن و سبز و زيبا دارد و ميوهاي شيرين و خوشطعم دارد و منضود از ماده "نضد" به معناي متراكم است. ممكن است اين تعبير اشاره به تراكم برگها يا تراكم ميوهها، و يا هر دو باشد، حتي بعضي گفتهاند: اين درختان چنان پرميوه است كه ساقهاش و شاخههايش غرق ميوه و پوشيده از آن است.
وظل ممدود بهشتيان در سايهاي گسترده قرار دارند، و هوا حالتي شبيه بينالطلوعين دارد كه سايه همهجا را فرا گرفته و اشاره به اين است كه بهشتيان دائماً در سايههاي گسترده و مطبوع و روحافزا قرار دارند. و حرارت آفتاب هرگز آنها را متألم نميكند.
و ماء مسكوب يكي از مواهب بهشتيان، شنيدن زمزمههاي روحافزاي آبي است كه به صورت آبشار است و از بالا ريزش ميكند، روشن است كه جريانهاي آب در روي زمين به صورتهاي مختلف است و يكي از زيباترين آنها ريزش آب از بالا به پايين و بهصورت آبشار است، كه چنين جريان آبي هم منظره زيبايي دارد و هم صداي گوشنوازي و بهشتيان در كنار چنين آبشارهايي قرار دارند زيرا مسكوب از ماده سكب در اصل به معناي ريزش آب است كه منظرهاي فوقالعاده زيبا و دلانگيز بهوجود ميآورد.
و فاكهة كثيرة، لا مقطوعة و لاممنوعة: «و هر نوع ميوهاي كه انتخاب كنند. ميوههاي فراواني كه قطع و ممنوع نميشود» (واقعه، 32 و 33).
آيات اشاره دارند به فراواني و كثرت ميوههاي بهشت و اينكه بهشتيان از هرنوع كه ميخواهند انتخاب ميكنند، با توجه به اينكه اين ميوهها هرگز قطع نميشود يعني مانند ميوههاي اين جهان نيست كه محدود به فصول معيني باشد و تنها چندهفته يا چندماه در سال بر درخت ظاهر شود بلكه براي هميشه درختان پر از ميوه است. از طرفي در خوردن ميوهها مانعي وجود ندارد يعني نه در خود درخت مانعي وجود دارد مثل خار كه مانع چيدن ميشود يا بلندي درخت و نه مانعي در وجود انسان ايجاد ميشود مثل مرض و غيره كه انسان را از خوردن باز دارد و نه ميزبان اصلي بهشت كه خداوند منان است و مأموران و فرشتگان او بخل و منعي دارند. بنابراين هيچ مانعي در كار نيست بلكه «مقتضي، كاملاً موجود و مانع، در هر شكل و در هر صورت مفقود است».
فهو في عيشة راضية، في جنة عالية، قطوفها دانيه، كلوا و اشربوا هنيئا بما اسلفتم فيالايام الخالية: «موءمن در يك زندگي كاملاً رضايتبخش قرار خواهد داشت. در بهشتي عالي كه ميوههايش در دسترس است. (به بهشتيان گفته ميشود) بخوريد و بياشاميد، گوارا باد بر شما، كه اين پاداش اعمال شماست كه در ايام گذشته انجام داديد» (حاقة، آيات 21 تا 24).
آيه اشاره دارد به يك زندگي كاملاً خوش و رضايتبخش براي بهشتيان در بهشتي عالي و بلندمرتبه، بهشتي كه آنقدر رفيع و والاست كه هيچكس مانند آن را نديده و نشنيده و تصور نكرده است. بهشتي كه ميوههايش در دسترس قرار دارد قطوفها دانية يعني نه زحمتي براي چيدن ميوهها در كار است و نه مشكلي براي نزديكشدن به درختها بلكه هر وقت انسان بهشتي اراده خوردن كند درخت با ميوه در دسترس او قرار ميگيرد.
خداوند متعال در دسترس بودن ميوهها را به گونه ديگري در آيه 14 از سوره مباركه دهر نيز بيان ميكند و ميفرمايد: و دانية عليهم ظلالها و ذللت قطوفها تذليلاً: «و سايه درختان بهشتي بر سر آنهاست و ميوههايش در دسترس و اختيار آنها». و در آخرين آيه خطاب محبتآميز خداوند را به اين بهشتيان چنين بيان فرموده كه: بخوريد و بياشاميد از همه آنچه خوردني و نوشيدني در بهشت است درحاليكه گوارايتان باشد، اين پاداش آن ايمان و عمل صالحي است كه در دنياي گذرا و ناپايدار براي امروزتان تهيه ديديد. «كلوا و اشربوا هنيئا بما اسلفتم فيالايام الخالية».
ان للمتقين مفازا، حدائق و أعناباً: «براي پرهيزكاران مسلماً كاميابي بزرگي است. باغهايي انبوه و انواع انگورها» (نبأ، 31 و 32).
كلمه مفاز از ماده "فوز" به معناي رسيدن به خير و نيكي توأم با سلامت است و به معناي پيروزي نيز آمده و نكرهآوردن آن به جهت تعظيم است و اشاره به پيروزي عظيم و رسيدن به خير و سعادت بزرگي دارد. كلمه حدائق جمع "حديقه" به معناي باغ و بستان خرم و سرسبز و پرداخت است كه دور آن ديوار كشيده شده و از هر نظر محفوظ است.
آيه مباركه از ميان تمام ميوهها اشاره به انگور ميكند و اين به جهت فوائد بسياري است كه در اين ميوه وجود دارد. به گفته دانشمندان غذاشناس، انگور علاوهبر اينكه از نظر خواص يك غذاي كامل محسوب ميشود و مواد غذايي آن نزديك به شير مادر است دو برابر گوشت در بدن ايجاد حرارت ميكند. انگور داراي خاصيت ضدسم، مفيد براي تصفيه خون، دفع رماتيسم، نقرس، و عامل مبارزه با افزايش اوره خون است. علاوهبر اينها انگور اعصاب را تقويت كرده و توليد نشاط ميكند، و به خاطر داشتن انواع ويتامينها به انسان نيرو و توان ميبخشد.